Những thông tin chính:
▪︎ Sự phụ thuộc cảm xúc (codependency) là trạng thái phụ thuộc cảm xúc quá mức vào người khác và gặp khó khăn trong việc thiết lập ranh giới cá nhân.
▪︎ Tình trạng này thường bắt nguồn từ sang chấn tâm lý, sự bỏ bê, hoặc môi trường có liên quan đến lạm dụng chất kích thích, và có thể dẫn đến việc giảm giá trị bản thân, căng thẳng và đánh mất bản sắc cá nhân.
▪︎ Vượt qua sự phụ thuộc cảm xúc đòi hỏi việc thiết lập ranh giới lành mạnh, chăm sóc bản thân, trị liệu tâm lý và xây dựng lòng tự tôn.
Mặc dù sự phụ thuộc cảm xúc thường được nhận diện trong bối cảnh trị liệu, nơi các thân chủ gặp khó khăn về sức khỏe tâm thần, nghiện ngập hoặc đang tìm kiếm sự hỗ trợ với tư cách là những đứa trẻ trưởng thành (trong gia đình có người nghiện), hiện tượng này cũng xuất hiện trong các môi trường chuyên nghiệp khác (Arman và cộng sự, 2021).
Sự phụ thuộc cảm xúc có thể xảy ra trong bất kỳ bối cảnh nào: khi các cá nhân kỳ vọng quá nhiều vào sự hỗ trợ từ nhau, thiết lập ranh giới không phù hợp và thể hiện lòng trung thành không có cơ sở (Kelly, 2015; Arman và cộng sự, 2021).
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng xem xét mức độ gây tổn hại của sự phụ thuộc cảm xúc trong bất kỳ mối quan hệ nào và các bước can thiệp cụ thể mà chúng ta, với tư cách là những chuyên gia sức khỏe tâm thần có thể thực hiện để hỗ trợ quá trình hồi phục của thân chủ.
Nội dung bài viết gồm:
Thế nào là sự phụ thuộc cảm xúc? Định nghĩa và ý nghĩa
20 dấu hiệu và triệu chứng của sự phụ thuộc cảm xúc
14 nguyên nhân và hậu quả
Sự phụ thuộc cảm xúc trong các mối quan hệ
Làm thế nào để vượt qua sự phụ thuộc cảm xúc
5 cuốn sách về sự phụ thuộc cảm xúc
Thông điệp tổng kết
Thế nào là sự phụ thuộc cảm xúc? Định nghĩa và ý nghĩa.
Thuật ngữ “sự phụ thuộc cảm xúc” được sử dụng rộng rãi trong các cơ sở chăm sóc sức khỏe, đặc biệt là khi điều trị cho những thân chủ có sự phụ thuộc quá mức vào rượu, ma túy hoặc các chất gây nghiện khác. Tuy nhiên, thuật ngữ này vẫn chưa có một định nghĩa thống nhất và phổ quát, và không được liệt kê là một rối loạn tâm thần trong Cẩm Nang Chẩn Đoán Và Thống Kê Các Rối Loạn Tâm Thần (DSM-5), bộ tiêu chuẩn được các nhà tâm lý học và bác sĩ tâm thần sử dụng để phân loại các rối loạn tâm thần (Bacon & Conway, 2023).
Về mặt khái niệm, sự phụ thuộc cảm xúc thường được hiểu là trạng thái lệ thuộc cảm xúc hoặc tâm lý quá mức vào một người khác, có thể là bạn đời, cha mẹ, con cái hoặc bất kỳ ai (Bacon & Conway, 2023; Hunt, 2013).
Một số nhà thực hành mô tả đây là kiểu quan hệ trong đó cả hai người đều có lòng tự trọng thấp, gặp khó khăn trong việc thiết lập ranh giới và có xu hướng kiểm soát hoặc thao túng lẫn nhau (Bacon & Conway, 2023; Hunt, 2013).
20 dấu hiệu và triệu chứng của sự phụ thuộc cảm xúc (Codependency)
Để hiểu rõ về sự phụ thuộc cảm xúc và các ví dụ về mối quan hệ phụ thuộc cảm xúc, điều quan trọng là cần nhận diện được các biểu hiện cụ thể của hiện tượng này.
Dưới đây là 20 dấu hiệu và triệu chứng thường gặp ở những người có xu hướng phụ thuộc cảm xúc (Hunt, 2013; Bacon & Conway, 2023):
1. Chăm sóc người khác quá mức đến mức hy sinh nhu cầu cá nhân của bản thân.
2. Cảm thấy mình không xứng đáng hoặc luôn thấy mình kém cỏi, thiếu giá trị.
3. Làm hài lòng người khác để tìm kiếm sự công nhận và né tránh xung đột.
4. Thiết lập ranh giới yếu kém và can thiệp quá mức vào cuộc sống của người khác.
5. Kìm nén cảm xúc, không thể hiện nhu cầu hoặc cảm xúc thật của mình.
6. Phụ thuộc quá mức vào người khác để cảm thấy được chấp nhận và có danh tính cá nhân.
7. Cố gắng kiểm soát hành vi của người khác nhằm cảm thấy mình có giá trị và an toàn.
8. Luôn sợ bị bỏ rơi, lo lắng mất mối quan hệ.
9. Khó khăn trong việc thiết lập và duy trì các mối quan hệ thân mật.
10. Trải qua căng thẳng và lo âu mãn tính.
11. Cảm thấy có trách nhiệm quá mức đối với người khác.
12. Luôn cố gắng sửa chữa hoặc giải quyết vấn đề thay cho người khác.
13. Làm giúp người khác những việc họ có thể tự làm.
14. Tỏ ra cứng nhắc và phán xét.
15. Cảm thấy tội lỗi khi đứng lên bảo vệ quyền lợi hoặc nhu cầu của bản thân.
16. Khó khăn trong việc tiếp nhận lòng tốt từ người khác.
17. Cố gắng trở nên hoàn hảo để tránh bị chỉ trích.
18. Luôn tìm kiếm sự chấp thuận từ người khác.
19. Thu hút những người có nhu cầu cảm xúc cao
20. Luôn cảm thấy kiệt sức về mặt cảm xúc.
14 nguyên nhân và hậu quả của sự phụ thuộc cảm xúc
Nhiều yếu tố khác nhau có thể gây ra sự phụ thuộc cảm xúc, dẫn đến các hậu quả không mong muốn, tiêu cực hoặc gây tổn hại (Bacon & Conway, 2023).
Nguyên nhân nào dẫn đến sự phụ thuộc cảm xúc?
Sự phụ thuộc cảm xúc trong lĩnh vực tình cảm và các mối quan hệ có thể bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân, bao gồm (Kelly, 2015; Bacon & Conway, 2023):
▪︎ Việc lạm dụng chất gây nghiện trong gia đình: Sống chung với thành viên gia đình có rối loạn sử dụng chất gây nghiện có thể dẫn đến sự phụ thuộc cảm xúc, như một nỗ lực để kiểm soát tình trạng hỗn loạn và rối loạn chức năng trong gia đình.
▪︎ Bị bỏ bê và lạm dụng cảm xúc: Trẻ em từng trải qua sự bỏ bê hoặc bị lạm dụng bởi người thân có thể phát triển các cơ chế đối phó khiến các em ưu tiên nhu cầu của người khác thay vì nhu cầu của chính mình.
▪︎ Phủ nhận và cảm giác xấu hổ: Những cảm xúc tiêu cực mạnh mẽ như sự phủ nhận hoặc cảm giác xấu hổ có thể làm tổn hại đến lòng tự trọng và góp phần dẫn đến hành vi phụ thuộc cảm xúc.
▪︎ Sang chấn sớm: Sự gắn bó chấn thương (trauma bonding) là một kiểu gắn kết mạnh mẽ có thể hình thành giữa nạn nhân và người gây hại trong các giai đoạn phát triển quan trọng thời thơ ấu, khiến cá nhân dễ bị phụ thuộc cảm xúc trong các mối quan hệ sau này.
▪︎ Tâm lý bất lực học được (learned helplessness): Các thành viên gia đình thường xuyên chứng kiến thất bại trong việc kiểm soát hành vi nghiện ngập của người thân, từ đó phát triển cảm giác bất lực và vô thức duy trì các hành vi phụ thuộc cảm xúc như một hình thức đối phó.
▪︎ Yếu tố di truyền: Hiện chưa có kết luận rõ ràng về vai trò trực tiếp của yếu tố di truyền trong sự hình thành của phụ thuộc cảm xúc. Tuy nhiên, di truyền có thể gián tiếp ảnh hưởng thông qua các đặc điểm tính cách và sức khỏe tâm thần. Một số nghiên cứu cho thấy một số người có khuynh hướng di truyền dễ bị lạm dụng chất kích thích (Botticelli và cộng sự, 2020).
Những hệ quả của sự phụ thuộc cảm xúc
Sự phụ thuộc cảm xúc có thể dẫn đến nhiều hệ quả, trong đó không phải tất cả đều dễ dàng nhận thấy ngay cả với các chuyên gia sức khỏe tâm thần, đặc biệt là liên quan đến những cảm xúc mà người trong cuộc phải trải qua.
Các hệ quả này có thể bao gồm, nhưng không giới hạn ở các điểm sau (Hunt, 2013):
▪︎ Đánh mất bản sắc cá nhân: Cả hai người trong mối quan hệ phụ thuộc cảm xúc đều có thể cảm thấy đánh mất bản sắc riêng khi họ ngày càng tập trung vào đối phương mà quên đi chính mình.
▪︎ Giá trị bản thân thấp: Những người có liên quan có thể trải qua cảm giác tự ti và đánh giá thấp giá trị bản thân.
▪︎ Thay đổi cảm xúc như tàu lượn: Những đợt sóng cảm xúc lên xuống thất thường có thể dẫn đến các trạng thái hưng phấn cực độ xen kẽ với tụt dốc tinh thần nghiêm trọng.
▪︎ Nỗi sợ bị bỏ rơi: Trong bối cảnh một mối quan hệ đầy xáo trộn và hỗn loạn, một hoặc cả hai người có thể luôn sống trong nỗi sợ bị bỏ rơi.
▪︎ Tính chiếm hữu và ghen tuông: Những cảm xúc tiêu cực phát sinh từ niềm tin và hành vi mang tính chiếm hữu hoặc ghen tuông có thể làm gia tăng căng thẳng trong mối quan hệ.
▪︎ Cơ chế phủ nhận: Dù có các dấu hiệu rõ ràng, cả hai bên có thể phủ nhận hoặc không công nhận tính chất phụ thuộc cảm xúc trong mối quan hệ của họ.
▪︎ Khó khăn trong việc thiết lập ranh giới cá nhân: Việc thiết lập và duy trì ranh giới trở nên khó khăn khi người trong cuộc luôn sống trong trạng thái rối loạn và bất ổn.
▪︎ Cảm giác an toàn giả tạo: Dù mối quan hệ có nhiều biến động và rối loạn, người phụ thuộc cảm xúc vẫn có thể cảm thấy một cảm giác an toàn giả tạo, khiến họ khó thoát ra khỏi vòng lặp độc hại này.
Sự phụ thuộc cảm xúc trong các mối quan hệ
Sự phụ thuộc cảm xúc là một vấn đề phức tạp và có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng, thậm chí là tổn hại sâu sắc đến các mối quan hệ (Bacon & Conway, 2023).
Vai trò của kiểu gắn bó (Attachment Styles)
Các nghiên cứu cho thấy, cách nuôi dạy trẻ và sự hình thành các kiểu gắn bó thời thơ ấu có ảnh hưởng lớn đến việc khởi phát và duy trì các hành vi phụ thuộc cảm xúc.
Những người có kiểu gắn bó không an toàn bao gồm gắn bó lo âu-ám ảnh (ambivalent) hoặc tránh né (avoidant) có xu hướng dễ rơi vào các mối quan hệ lãng mạn mang tính phụ thuộc cảm xúc hơn (Collins, 2023).
Gắn bó không an toàn có liên quan đến sự phụ thuộc cảm xúc và nghiện ngập
Dawn-Elise Snipes, một nhà tham vấn chuyên nghiệp được cấp phép và là giám sát viên lâm sàng, đã đưa ra một phần giải thích có giá trị về sự phụ thuộc cảm xúc, vai trò của các kiểu gắn bó, và mối liên hệ tiềm năng giữa phụ thuộc cảm xúc và hành vi nghiện trong video của bà.
Mối quan hệ tương hỗ (Interdependent) và mối quan hệ phụ thuộc cảm xúc (Codependent)Khác với các mối quan hệ phụ thuộc cảm xúc, các mối quan hệ tương hỗ thường gắn liền với kiểu gắn bó an toàn, và bao gồm các yếu tố như: sự tin tưởng, ranh giới lành mạnh, giá trị bản thân, khả năng điều hòa cảm xúc, và một mối quan hệ cân bằng hơn (Collins, 2023; Bacon & Conway, 2023).
Làm thế nào để vượt qua sự phụ thuộc xảm xúc
Vượt qua sự phụ thuộc cảm xúc đòi hỏi sự tự phản tỉnh và trung thực với chính mình. Vì vậy, các hành động sau đây là rất quan trọng trong quá trình hồi phục của thân chủ (Kelly, 2015; Calm, n.d.):
▪︎ Nhận diện và thừa nhận rằng một số yếu tố trong mối quan hệ có thể mang tính phụ thuộc cảm xúc.
▪︎ Nhận diện các suy nghĩ tiêu cực và thay thế chúng bằng những suy nghĩ tích cực, hữu ích hơn.
▪︎ Tạm dừng và lùi lại một bước. Điều quan trọng là phải nhận ra rằng hành vi và cảm xúc của người bạn đời không phải là của bạn, và không quyết định giá trị bản thân bạn.
▪︎ Xác định các ranh giới bị thiếu hoặc thường xuyên bị xâm phạm. Thiết lập những ranh giới mới phù hợp với nhu cầu cá nhân của bạn.
▪︎ Dành thời gian tách khỏi bạn đời, xây dựng lòng tự trọng thông qua việc tham gia các hoạt động, sở thích mới (hoặc những hoạt động từng yêu thích trước đây) và kết nối lại với bạn bè.
▪︎ Thực hành chăm sóc bản thân và lòng trắc ẩn với chính mình.
▪︎ Tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia sức khỏe tâm thần khi cần thiết.
Trị liệu cho người phụ thuộc cảm xúc
Nhiều người trải qua tình trạng phụ thuộc cảm xúc sẽ tìm đến các nhà tham vấn tâm lý hôn nhân – gia đình hoặc chuyên gia sức khỏe tâm thần được đào tạo chuyên sâu.
Trị liệu tâm lý có thể hỗ trợ hiệu quả cho những người đang vật lộn với phụ thuộc cảm xúc, bằng cách tập trung vào các nhu cầu chưa được đáp ứng của thân chủ, bao gồm (Hunt, 2013; Seed, 2024):
▪︎ Học cách hỗ trợ người khác mà không nhận trách nhiệm thay cho các vấn đề của họ.
▪︎ Biết rõ mình thực sự muốn gì và tìm cách theo đuổi những điều đó.
▪︎ Có khả năng tập trung vào chính mình.
▪︎ Trở nên quyết đoán hơn mà không mang tính hung hăng.
▪︎ Thay thế những suy nghĩ tiêu cực bằng những suy nghĩ tích cực hơn.
▪︎ Xây dựng lòng tự trọng thông qua việc mở rộng mạng lưới xã hội, đặt ra các mục tiêu truyền cảm hứng, và chú trọng đến sức khỏe thể chất và tinh thần.
▪︎ Nhận diện và sử dụng hiệu quả các thế mạnh cá nhân.
Có nhiều phương pháp trị liệu và can thiệp tâm lý nhằm hỗ trợ thân chủ gặp vấn đề về sự phụ thuộc cảm xúc, bao gồm (Abadi và cộng sự, 2015):
▪︎ Liệu pháp nhóm (Group therapy): Liệu pháp nhóm nhận thức (cognitive group therapy) và tham vấn nhóm (group counseling) có thể mang lại hiệu quả tích cực. Người tham gia được hưởng lợi từ việc nhận phản hồi cảm xúc, học cách vượt qua cơ chế phủ nhận và thể hiện cảm xúc chân thật.
▪︎ Liệu pháp gia đình (Family therapy): Các phương pháp trị liệu như liệu pháp gia đình Bowen tập trung vào tác động của động lực gia đình đến hành vi phụ thuộc cảm xúc. Việc xây dựng các kênh giao tiếp cởi mở hơn có thể mang lại lợi ích cho tất cả các thành viên trong gia đình, đặc biệt là trẻ em.
▪︎ Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT – Cognitive Behavioral Therapy): Thân chủ thường được hướng dẫn thay đổi các nhận thức sai lệch về bản thân và người khác. CBT giúp tăng cường tự nhận thức và cải thiện giao tiếp giữa các cá nhân.
5 cuốn sách về sự phụ thuộc cảm xúc (Codependency)
Chúng tôi đã lựa chọn năm cuốn sách yêu thích nhất về chủ đề phụ thuộc cảm xúc, dựa trên giá trị ứng dụng trong công việc với thân chủ, đánh giá từ độc giả, cũng như kinh nghiệm thực tiễn của đội ngũ chuyên gia.
1. “Codependency Recovery Workbook” – Linda Hill
Tác giả Linda Hill hướng dẫn độc giả đại chúng trong việc tự nhận diện bản thân là người luôn cố gắng làm hài lòng người khác (people pleaser), đồng thời giải thích vai trò của người cho đi và người nhận trong việc tạo ra các mô thức quan hệ không lành mạnh. Khám phá kế hoạch phục hồi gồm bảy bước của Hill, giúp bất kỳ ai đang trong một mối quan hệ phụ thuộc cảm xúc tái thiết cuộc sống và giành lại quyền kiểm soát.
2. “Codependent No More” – Melody Beattie
Cuốn sách bán chạy nhất của Melody Beattie về phụ thuộc cảm xúc đã đoạt giải Nautilus Book Award 2023. Với văn phong sâu sắc và đồng cảm, cuốn sách cung cấp nhiều góc nhìn phong phú về cách chúng ta đánh mất bản thân trong quá trình giúp đỡ người khác. Các bài tập thực hành, chia sẻ trải nghiệm cá nhân và câu chuyện hướng dẫn trong sách giúp độc giả tái kết nối với chính mình, phá bỏ các khuôn mẫu cũ, và thiết lập ranh giới lành mạnh.
3. “The Codependency Workbook” – Krystal Mazzola
Cuốn sách giá trị này giúp người đang trong mối quan hệ phụ thuộc cảm xúc lấy lại bản sắc cá nhân và chủ quyền cuộc sống. Sách sử dụng liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) để thách thức và thay thế các suy nghĩ tiêu cực, thiết lập mục tiêu, và xử lý xung đột. Các chương trong sách có cấu trúc linh hoạt, có thể được sử dụng theo bất kỳ trình tự nào tùy theo mức độ và loại nhu cầu. Văn phong rõ ràng, dễ hiểu, đặc biệt phù hợp với những người cần chữa lành cấp tốc.
4. “Facing Codependence” – Pia Mellody, Andrea Wells Miller và J. Keith Miller
Dù đã được xuất bản hơn 20 năm và bán hơn 600.000 bản, cuốn sách này vẫn là tài liệu giá trị và có sức ảnh hưởng sâu rộng với những ai mong muốn hiểu rõ về tư duy, cảm xúc và hành vi mang tính phụ thuộc cảm xúc. Ba tác giả hướng đến việc giúp người đọc tự chữa lành, đồng thời ngăn ngừa việc lặp lại các mô thức hành vi không lành mạnh trong nuôi dạy con cái.
5. “Addiction in the Family: What Every Counselor Needs to Know” – Virginia A. Kelly
Đây là một tài liệu hướng dẫn chuyên môn và giáo trình tham khảo giá trị dành cho các nhà chuyên môn sức khỏe tâm thần khi làm việc với thân chủ có hành vi phụ thuộc cảm xúc liên quan đến thành viên gia đình mắc nghiện. Kelly phân tích tác động của hành vi nghiện đến các thành viên khác trong gia đình, sử dụng các tình huống minh họa lâm sàng kèm theo các câu hỏi phản tư. Sách còn cung cấp thông tin nền quan trọng về lịch sử, định nghĩa của nghiện, cũng như các khía cạnh xúc cảm và văn hóa đa dạng cần lưu ý trong trị liệu.
Thiết lập ranh giới lành mạnh với cha mẹ (Setting Healthy Boundaries With Parents)
Sự phụ thuộc cảm xúc thường bắt nguồn từ trong gia đình. Việc thiết lập ranh giới là điều tối quan trọng để bảo vệ tính tự chủ và xác định rõ không gian cá nhân.
Hãy thử áp dụng các bước sau với thân chủ của bạn:
Bước 1: Xác định các khía cạnh trong mối quan hệ cần được thiết lập ranh giới.
Bước 2: Xác định điều gì là chấp nhận được và không chấp nhận được đối với từng khía cạnh đó.
Bước 3: Truyền đạt các ranh giới này đến cha mẹ một cách bình tĩnh và rõ ràng.
Bước 4: Giữ vững sự nhất quán. Luôn kiên định với ranh giới đã đặt ra.
Tạo thói quen ôm nhau (Creating a Hugging Habit)
Nhiều cặp đôi dần trở nên xa cách do lịch trình bận rộn và các cam kết gia đình ngày càng nhiều. Do đó, việc ưu tiên tiếp xúc thể chất là cần thiết để duy trì sự gần gũi và kết nối liên tục.
Các cặp đôi được khuyến khích thiết lập một nghi thức ôm nhau hàng ngày để chuyển tiếp từ công việc về đời sống gia đình. Việc này đòi hỏi sự kiên trì.
Các cặp đôi cam kết ôm nhau trước và sau khi đi làm, sau đó cùng nhau suy ngẫm về trải nghiệm này vào cuối mỗi tuần.
Thông điệp gửi gắm
Sự phụ thuộc cảm xúc là một kiểu động lực tương tác phức tạp và đôi khi tiềm ẩn, có thể gây ảnh hưởng sâu sắc đến các mối quan hệ và sức khỏe tinh thần. Nó có thể làm suy giảm cảm giác hiệu quả cá nhân, giá trị bản thân và tạo ra sự bất ổn trong đời sống.
Dù xuất hiện trong môi trường làm việc, mối quan hệ tình cảm, tình bạn hay gia đình, quá trình phục hồi khỏi sự phụ thuộc cảm xúc luôn bắt đầu bằng nhận thức.
Dù là tự thân hay với sự hỗ trợ của chuyên gia sức khỏe tâm thần, cá nhân sẽ tiếp tục hành trình đòi lại cuộc sống của mình thông qua việc hiểu rõ nguyên nhân và triệu chứng của sự phụ thuộc cảm xúc. Điều này có thể bao gồm cảm giác thiếu giá trị bản thân và xu hướng đặt nhu cầu của người khác lên trên nhu cầu của chính mình.
Là các nhà tham vấn và trị liệu, chúng ta có thể hỗ trợ thân chủ đang gặp phải sự phụ thuộc cảm xúc bằng cách giúp họ được lắng nghe và tưởng tượng ra khả năng tồn tại của một mối quan hệ có ranh giới lành mạnh và được tôn trọng.
Bằng cách tạo ra một không gian an toàn để họ chia sẻ trải nghiệm và những mối quan tâm, thân chủ có thể lấy lại sự tự tin để thoát khỏi những khuôn mẫu suy nghĩ và hành vi không lành mạnh, từ đó tái khám phá một tương lai với các mối quan hệ cân bằng hơn, trọn vẹn hơn, thúc đẩy sức khỏe tinh thần và giá trị bản thân.
Nguồn: https://positivepsychology.com/
Ảnh: Pexels
